پرکاربردترین اوزان شعر فارسی

این سی و یک وزن شامل حدود هشتاد درصد کل اشعار ادبیات فارسیاست.در این قسمت برای هر وزن یک نمونه شعری همراه با نام شاعر آورده شده است.امید است مورد پسند ادب دوستان قرار گیرد.

1. حافظ

 الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها/که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها

 مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن

هزج مثمن سالم

2.  وحشی بافقی

 الهی سینه‎ای ده آتش افروز /در آن سینه دلی وان دل همه سوز

مفاعیلن مفاعیلن فعولن

هزج مسدس محذوف یا وزن ترانه

3.  مولوی

       زهی عشق زهی عشق که ماراست خدایا/چه نغزست و چه خوبست و چه زیباست خدایا

 مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن

 هزج مثمن مکفوف محذوف

پرکاربردترین اوزان شعر فارسی

این سی و یک وزن شامل حدود هشتاد درصد کل اشعار ادبیات فارسیاست.در این قسمت برای هر وزن یک نمونه شعری همراه با نام شاعر آورده شده است.امید است مورد پسند ادب دوستان قرار گیرد.

1. حافظ

 الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها/که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها

 مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن

هزج مثمن سالم

2.       وحشی بافقی

 الهی سینه‎ای ده آتش افروز /در آن سینه دلی وان دل همه سوز

مفاعیلن مفاعیلن فعولن

هزج مسدس محذوف یا وزن ترانه

3. مولوی

       زهی عشق زهی عشق که ماراست خدایا/چه نغزست و چه خوبست و چه زیباست خدایا

 مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن

 هزج مثمن مکفوف محذوف

پرکاربردترین اوزان شعر فارسی

این سی و یک وزن شامل حدود هشتاد درصد کل اشعار ادبیات فارسیاست.در این قسمت برای هر وزن یک نمونه شعری همراه با نام شاعر آورده شده است.امید است مورد پسند ادب دوستان قرار گیرد.

1.       حافظ

 الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها/که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها

 مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن

هزج مثمن سالم

2.  وحشی بافقی

 الهی سینه‎ای ده آتش افروز /در آن سینه دلی وان دل همه سوز

مفاعیلن مفاعیلن فعولن

هزج مسدس محذوف یا وزن ترانه

3.  مولوی

       زهی عشق زهی عشق که ماراست خدایا/چه نغزست و چه خوبست و چه زیباست خدایا

 مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن

 هزج مثمن مکفوف محذوف

آموزش وزن شعر به زبان ساده

مهمترین عامل در هر ترانه ای وزن یا موسیقی آن است.

وزن شعر فارسی بر اساس شعر عرب است.

در مورد وزن کتاب های بسیار زیادی در طول قرون متمادی نوشته شده که برای آگاهی تخصصی با آن هر یک از افراد می توانند با مراجعه به آنها با وزن بطور کامل آشنایی پیدا کنند.

اما آنچه که در اینجا موزد بحث و نظر ما می باشد.آشنایی مختصر و پله به پله با وزن شعر بصورت کاربردی آن است نه بصورت آکادمیک.

  نخستین گام  :   در بحث وزن خوانش درست و شمرده شمرده اثر است.

چطور ؟

برای این کار باید هنگام خواندن اثر آن را حرکت گذاری کنید. بعنوان مثال من این کار را بر روی یک بیت شعر انجام می دهم.

ای گُلِ شوخ که مغرورِ بهاران شُده ای

خّبّرت نیست که در پِی چه خّزانی داری

تمرین: چند بیت شعر بیاورید که آنها را با دقت حرکت گذاری کرده باشید.حرکت گذاری ها را با رنگ دیگری نشان دهید.

   دومین گام  :  در مسیر یادگیری وزن نوشتن شعر است به همان شکلی که آن را می خوانیم. بدین صورت که مثلا اگر در جایی کلمه خواهر وجود دارد آن را به شکل خاهر.

خواندن : خاندن . 

چون : چن .

 تو : تُ

نمونه را در شعر زیر ببینید :

میان آن ((  چِ  )) باید باشد و نیست

عجب ((  فرسود ِ)) دیواریست دنیا 

▪ بَحر

بحر در لغت "شکافی است فراخ در زمین، دارای آب بسیار" و در اصطلاح عروض عبارت است از کیفیّت وزنی یا آهنگی ویژه، برآمده از تکرار یا ترکیب یک یا چند رکن عروضی و به گفته ی خواجه نصیر "تکرار ارکان" که افاعیل هم خوانده شده است.

بحر از نظر خلیل بن احمد عروضی، بنیادگذار عروض عرب (در گذشته در سال ١۷٠ق) و پیروان او، هشت رکن اصلی دارد. این ارکان که به زبان سنت، افاعیل نامیده می شوند، عبارت اند از: مفاعیلن، مستفعلن، فاعلاتن، مفاعَلَتن، متفاعلن، فعولن، فاعلن و مفعولات. خلیل بن احمد عروضی وزن های اصلی شعر عرب را در پنج دایره و پانزده بحر محدود ساخته، و پس از او شاگردش، اخفش نحوی (سده ی سوم ق)، بحر متدارک را نیز بدان‌ها افزوده است. بدین ترتیب وزن های شعری در دایره های عروضی عبارتند از:

ـ دایره ی نخست مختلفه، دارای بحرهای طویل و مدید و بسیط،؛

ـ دایره ی دوم مؤتلفه، دارای بحرهای وافر و کامل؛

ـ دایره ی سوم مجتلبه، دارای بحرهای هزج و رجز و رمل؛

ـ دایره ی چهارم مشتبهه، دارای بحرهای منسرح و خفیف و مضارع و مقتضب و سریع و مجتث؛

ـ دایره ی پنجم متّفقه، دارای بحرهای متقارب و متدارک.

بعدها عروضیان ایرانی دایره های دیگری برای بحرهای ویژه ی فارسی یا بحرهای مشترکی که به گونه ای ویژه و متفاوت با گونه های عربی سروده شده، وضع کردند.

اگر افاعیل گفته شده بدون تغییر، تکرار یا ترکیب شوند، بحرهای به دست آمده را سالم ، و اگر تغییراتی بیایند آن بحرها را مُزاحَف می نامند. هر تغییری، نامی دارد و هر رکنی بنا به تغییراتی که می یابد، لقبی پیدا می کند.

▪ اقسام بحر

١) متّفق‌الارکان: که از تکرار افاعیل عروضی به دست می آید، دارای بحرهای :

هزج، رجز، رمل، وافر، کامل، متقارب، متدارک.٢

▪ تقطیع شعر و اختیارات شاعری

برای تقطیع شعر با اختیارهای شاعری یک راه، استفاده ی دقیق از گوش است. مثلن اگر "دل من" را عادی تلفظ کنیم، تقطیع هجایی آن " UU _ " اما تلفظ "دل من" در مصراع: دل من همی داد گفتی گواهی به صورت " U _ _ " است زیرا در هجای دوم " لِ " کشیده تلفظ می شود. یعنی "لِ " به اندازه ی یک هجای بلند ممتد می گردد و لذا آن را یک هجای بلند به شمار می آوریم و وزن را به دست می آوریم.

راه دیگر درست کردن وزن، روش مقایسه هجاهای دو مصراع یک شعر است. می دانیم که ترتیب و تعداد هجاهای کوتاه و بلند یک مصراع شعر در تمام مصراع های دیگر رعایت می شود. حال اگر یک یا چند هجای یک مصراع با معادل هایشان در مصراع دیگر مطابقت نداشته باشد، نقص را باید بتوان با اختیارهای شاعری رفع کرد و گرنه وزن مختل می ماند. مثلن:

دل من داد همی گفتی گواهی / که باشد مرا روزی از تو جدایی

اگر شعر را درست تقطیع کنید خواهید دید که هجاهای ٢ و ۷ و ٩ در دو مصراع بر خلاف وزن شعر فارسی با معادل هایشان در مصراع دیگر یکسان نیستند. یعنی در مصراع نخست هجای ٢ کوتاه است و در مصراع دوم معادل همین هجا بلند است. در مصراع دوم همچنین هجای ۷ بلند است و در مصراع نخست کوتاه. در مصراع دوم نیز هجای ٩ بر خلاف معادلش در مصراع نخست کوتاه است. این اختلال در وزن را بر مبنای قواعد زیر می توان تصحیح کرد:

در هجای ٢ در مصراع نخست حرف "لِ " کوتاه است و معادل آن در مصراع دوم " با " بلند است. "با " را نمی شود طبق هیچ قاعده ای کوتاه کرد، اما " لِ " را می توان با اضافه کردن کسره کشیده تلفظ کرد و آن را هجای بلند به شمار آورد.

در هجای ۷ در مصراع دوم با یک هجای بلند روبرو هستیم که معادل آن در مصراع نخست کوتاه است.در این جا نیز هجای ۷ مصراع اول را نمی شود بلند به شمار آورد، ولی هجای هفتم مصراع دوم را طبق قاعده ی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند "ی" می توان کوتاه به شمار آورد.

هجای ٩ در مصراع دوم " تُ " نیز برخلاف معادلش در مصراع نخست" تی " کوتاه است، اما طبق قاعده ی کشیده تلفظ کردن ضمه (حرف صدادار) در پایان کلمه می توان آن را یک هجای بلند به شمار آورد و بدین ترتیب و با این عملیات عروضی، هجاهای هر دو مصراع، با یکدیگر برابر و همسان می شوند.

شعر:
در ادب فارسي كلامي است موزون و خيال انگيزو در عرف مردم شعر كلامي است موزون و مقفي. كلماتي كه بي معني و فاقد تخيل باشند اگر چه وزن و قافيه داشته باشند شعر به حساب نمي آيند.
كلام:
الفاضي است كه از حروف تشكيل مي شود وبر حسب قرار داد بين افراد بر معاني خاصي دلالت دارند.
حرف:
جز بسيطي است كه از تركيب آن كلما ت ساخته مي شوند.از سي وسه حرف الفبا ي فارسي سه حرف(( مصوت)) وسي حرف ديگر را(( صامت ))مي نامند.
مصوت:
حرفي كه براي ادا كردن آن هوا با جرياني ممتد از گلو ومحفظه ي دهان با فشار عبور مي كند بدون آنكه به چيزي برخورد نمايد.

چند نكته ي مهم:

1.مصوت بلند(( الف – واو – ياء ))زماني مصوت به حساب مي آيند كه دومين حرف هجا باشند.
مانند: با - بي - بو
است

عروض»؛ واژه‌ای عربی و به ‌معنای فنّ سنجیدن شعر و شناختن وزن‌ها و بحرهای کلام منظوم با افاعیل عروضی و پیدا کردن اوزان اشعار بر پایه آن افاعیل است. به این دلیل این دانش را عروض» نامیده‌اند که وزن شعر بر آن عرضه می‌شود. در ضمن، اصطلاح عروض» به جزوِ آخر از مصراع یکم هر بیت شعر هم اطلاق می‌شود.

وجه تسمیه

سبب نامیدن آن را به عروض» چنین گفته اند که موزون از ناموزون بوسیله آن شناخته میشود و یا چون آن ناحیه و قسمتی از علوم است و یا به سبب آنکه صعب و سخت می باشد و یا به این جهت است که شعر را بر آن عرضه می دارند و یا این که چون در مکه بر خلیل بن احمد الهام شد بدین نام خوانده شده است.

سیفی در وجه تسمیه آن وجوه بسیار نوشته است، مِن جمله آن دو وجه است که خلیل بن احمد در مکه مبارکه به این علم ملهم شده، یکی از اسمای مکه عروض است، این علم را به اسم مکه خوانند تیمناً. یا آنکه عروض به معنی معروض است. این علم نیز معروض ٌعلیه شعر است که شعر را بر آن عرض می کنند تا موزون از ناموزون جدا شود. آن را [عروض را] از بهر آن عروض خواندند که معروض ٌعلیه شعر است، یعنی شعر را بر آن عرض کنند تا موزون آن از ناموزون پدید آید و مستقیم از نامستقیم ممتاز گردد و آن فعولی است به معنی مفعول، چنانکه رَکوب به معنی مرکوب و حَلوب به معنی محلوب